Depresja a szkoła

Liczba zachorowań na depresję u dzieci ciągle rośnie. Można mówić o czynnikach cywilizacji: „wyścig szczurów”, szkoła, duże wymagania rodziców, ich brak czasu, komputery i wiele innych. Czy to wystarczy aby ten wzrost wytłumaczyć? Trudno na to odpowiedzieć, bo czynników ryzyka rozwoju choroby i jej przyczyn jest sporo. Jednak najważniejsze jest by pamiętać, że depresja nie omija szerokim łukiem najmłodszych. Zaburzenia depresyjne są jednym z najczęstszych zaburzeń psychicznych, na jakie chorują uczniowie. Rozpowszechnienie tego zaburzenia wśród młodzieży wynosi ponad 8%.

Różnorodność objawów

To, co przede wszystkim kojarzy nam się z depresją, czyli obniżenie nastroju, brak odczuwania radości, przyjemności z dotychczasowych zajęć, mniejsza aktywność, zmiana apetytu, utrata energii, poczucie bezwartościowości, winy, nawracające myśli o śmierci i samobójstwie, to także może dotyczyć młodego pacjenta. Jednak ze względu na jego wiek, ekspresja tych stanów może być inna niż w przypadku osób dorosłych. Nie istnieją osobne wytyczne diagnozowania depresji u dzieci. Obecnie rozpoznaje się ją na podstawie kryteriów dla dorosłych. Różnice dotyczą tylko czasu trwania tych objawów oraz wymienia się dodatkowe, specyficzne objawy, które mogą modyfikować obraz choroby u dzieci. One też powodują, że depresję trudniej u nich rozpoznać, bo np. dominującym nastrojem u dzieci może być w takiej sytuacji drażliwość, a nie jego obniżenie.

Specyficzny obraz objawów depresyjnych u dzieci i młodzieży może przybrać wiele form:

liczne, zmienne, niespecyficzne skargi somatyczne, np. bóle głowy, mięśni, żołądka lub zmęczenie, brak odpowiedniego dla wieku i wzrostu przyrostu masy ciała, nie je w szkole drugiego śniadania, chudnie, może przysypiać na lekcji, jest niewyspany,
częste nieobecności w szkole, unikanie jej, gorsze wyniki w nauce,
wybuchy gniewu, krzyku, skarg, niezrozumiałego rozdrażnienia lub płaczu, złość, wrogość,
znudzenie, trudności w skupieniu się na lekcji, koncentracji na zadaniu, śledzeniu toku zajęć,
utrata zainteresowania zabawami z przyjaciółmi, wycofanie się z nich, dziecko jest obojętne wobec sytuacji, które wcześniej sprawiły mu radość np. sukcesy w szkole, wycieczki, wyjście do kina,
ucieczka przed wysiłkiem,
u młodzieży – alkohol, narkotyki,
społeczna izolacja, słaba komunikacja, trudności w kontaktach z ludźmi,
obawy przed śmiercią,
wygórowana nadwrażliwość na odrzucenie,
zachowania ryzykowne, niebezpieczne, bez przewidywania konsekwencji.

Ponadto często można dostrzec u dzieci zmniejszoną samoocenę, utratę sensu podejmowanych czynności, negatywną ocenę przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Pojawić się też mogą myśli samobójcze, co jest szczególnie niebezpieczne u dzieci z dodatkowymi zaburzeniami zachowania i kontroli zachowań impulsywnych, które nierzadko współistnieją z depresją. Aż u 40 do 70% dzieci i młodzieży z depresją występują inne zaburzenia psychiczne, najczęściej są to zaburzenia zachowania, zaburzenia lękowe, stosowanie używek, czy ADHD.

Rola nauczyciela i szkoły

Szkoła jest drugim po domu podstawowym środowiskiem dziecka, a często najważniejszym w kontekście obserwacji jego rozwoju i aktywności. Szkoła może dostarczyć informacji o tym, jak dziecko radzi sobie na lekcjach, z nauką, jak się koncentruje, jak nawiązuje relacje z rówieśnikami, jak spędza wolny czas podczas przerw, czy włącza się w dodatkowe aktywności, jak zachowuje się w stosunku do dorosłych, jak respektuje zasady, jak spełnia stawiane przed nimi zadania rozwojowe. To bardzo dużo informacji, których nie dostarczy żadna inna obserwacja dziecka, a w sytuacji gdy w szkole spędza dużo czasu, może się okazać cenniejsza niż zachowanie w domu.

Nauczyciele mogą mieć wątpliwości, czy obserwowane przez nich zmiany w zachowaniu ucznia rzeczywiście są symptomem rozwijających się zaburzeń, czy też wynikają ze zmian rozwojowych i trudnego radzenia sobie ucznia ze zmianami towarzyszącymi okresowi dojrzewania. Warto wtedy zwrócić uwagę na ile niepokojące nas zachowania są przyczyną cierpienia dziecka, czy wpływają na jego codzienne funkcjonowanie oraz czy zaszła tu zmiana zachowania w stosunku do jakiegokolwiek wcześniejszego okresu. Ważne jest by pamiętać, że każda zmiana zachowania – zarówno w stronę unikania kontaktu, zauważalnego smutku, przygnębienia, jak i zmiana w drugą stronę – gwałtownego wyrażania emocji, rozdrażnienia, wdawania się w konflikty, może być symptomem depresji.

Co można zrobić gdy coś Cię niepokoi?

Nauczyciel powinien spokojnie i życzliwie porozmawiać z dzieckiem o jego samopoczuciu.
powiedz jakie objawy Cię niepokoją, zapytaj jak się dziecko czuje,

unikaj oceniania zachowania, krytykowania,
nie podważaj wiarygodności, nie mów np.: „Nie wygłupiaj się, przecież to nic takiego”,
okaż szacunek, zrozumienie,
unikaj wypytywania się, natomiast wyrażaj gotowość do wysłuchania dziecka, np.: „Chcę Ci powiedzieć, że jeśli będziesz chciał o czymś ze mną porozmawiać to znajdę czas by Cie wysłuchać”,
jeśli nie rozumiesz czegoś w wypowiedzi ucznia, postaraj się doprecyzować to co powiedział, unikaj zgadywania co miał na myśli. Zadaj dodatkowe pytania, np.: „co to znaczy, że nic Ci się nie chce, podaj przykład”.

[table id=1 /]

Jeśli zauważymy jakieś niepokojące objawy, warto skonsultować się z psychologiem lub pedagogiem szkolnym. Czasem można skorzystać z podręcznych skal depresji, np. CDI (Children’s Depression Inventory) lub u nastolatków ze skali depresji Becka. Jest to ocena tylko orientacyjna, nie ma to zastąpić stawiania diagnozy. Jednak może sprawić, że jeśli dziecko ma trudności z nazwaniem tego, co czuje, nie chce o tym mówić, to dzięki zaznaczeniu przez niego odpowiedzi w takich skalach, można zyskać podstawowe informacje o jego samopoczuciu. Jeśli zauważysz którekolwiek z objawów, lub zmianę zachowania dziecka zasygnalizuj to rodzicom:

w takiej rozmowie może pomoc także pedagog lub psycholog szkolny,
ważna jest wymiana informacji na temat tego jak zachowuje się dziecko w domu a jak w szkole,
przedstaw rodzicom to, co Cię niepokoi, opisz zachowania dziecka, a nie ich interpretację czy ocenę,
np. widzisz że ich córka nie uważa na lekcji, rzadko się uśmiecha, siedzi samotnie podczas przerwy zamiast mówić o tym, że dziewczynka jest smutna, ma depresję,
zachęć ich do skonsultowania się z lekarzem (psychiatrą dzieci i młodzieży) lub psychologiem; do psychiatry nie jest wymagane skierowanie
podaj konkrety – adres i telefon poradni, z pomocy której mogą skorzystać; w każdej szkole powinien być dostępny adres i telefon najbliższej Poradni Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży.

Uwaga! Jeśli dziecko wypowiada myśli na temat braku sensu życia, interesuje się umieraniem, twierdzi, że chciałby zasnąć i więcej się nie obudzić, szuka informacji na temat leków, trucizn, ujawnia choćby niewielkie zamiary popełnienia samobójstwa, to istnieje poważne ryzyko podjęcia przez nie próby samobójczej. W takiej sytuacji kontakt z rodzicami i specjalistą powinien być natychmiastowy. Może się okazać, że konieczna jest hospitalizacja dziecka. W sytuacji gdy dojdzie do próby samobójczej na terenie szkoły – szkoła wzywa karetkę pogotowia i powiadamia rodziców.

Co dalej?

Gdy człowiek choruje na depresje, czy to dorosły, czy dziecko – oddziałuje to na wszystkie sfery jego życia. To może skutkować także tym, że dziecko dostaje gorsze oceny, nie zalicza przedmiotów, nie chodzi do szkoły. Wtedy szczególnie ważne jest zaangażowanie szkoły w proces zdrowienia dziecka. Może ono potrzebować wsparcia w realizacji obowiązku szkolnego np. dodatkowych lekcji, odroczenia w czasie lub wyznaczenia dodatkowych terminów prac klasowych, czasem konieczne może być – na pewien czas – wprowadzenie nauczania indywidualnego. W celu uniknięcia izolacji od grupy rówieśniczej korzystniejsza wydaje się forma nauczania indywidualnego na terenie szkoły, z włączeniem do klasy na wybrane zajęcia (np. godzina wychowawcza, w-f, szkolne uroczystości, wycieczki klasowe). Warto zachęcać do aktywności i integracji z rówieśnikami. To może być tak samo ważna pomoc, jak terapia czy leczenie farmakologiczne.

Tekst: dr n. med. Anna Zielińska-Wieniawska – specjalista psychiatra dzieci i młodzieży
Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego WUM
Piśmiennictwo:
„Psychiatria dzieci i młodzieży” pod red. Ireny Namysłowskiej
„Dziecko z depresją w szkole i przedszkolu. Informacje dla pedagogów i opiekunów.” Seria „One są wśród nas”.
Monika Turno. ORE, Warszawa 2010